In de Trouw van 23 november 2024 haalt Mirjam Bikkers een citaat aan van de Britse rabbijn Jonathan Sacks: ‘Een samenleving wordt gebouwd door de woorden die je spreekt, door de verhalen die je vertelt en door de waarden die je deelt.’ Heel terecht maakt Bikkers zich zorgen over de harde woorden die worden gebruikt in de politiek en de gezamenlijke waarden die daardoor naar de achtergrond schuiven.
Met Mirjam Bikkers vrees ik dat er sprake is van een gevaarlijke tendens. Woorden zijn niet onschuldig. Ze blijven hangen in onze hoofden en beïnvloeden hoe wij naar de wereld kijken. Radicale uitspraken genereren media-aandacht en drukken de nuance weg. Zonder dat we het onszelf bewust zijn, worden we erdoor geïnfiltreerd en kleuren ze onze waarneming van de werkelijkheid. In de politiek wordt dankbaar van dit mechanisme gebruikgemaakt.
Wij kunnen de wereld niet beschouwen zonder onszelf verhalen over de werkelijkheid te vertellen. Daarmee brengen we voor onszelf overzicht en betekenis aan. Daar is niets mis mee, als we maar beseffen dat er altijd sprake is van een subjectieve waarneming en inkleuring. Om onze kinderen en jongeren te wapenen tegen verraderlijke narratieven, moeten we ze vertrouwd maken met verhalen en narratieve technieken. We moeten ze leren zich te verplaatsen in andere perspectieven, maar ook om afstand te nemen en te zien hoe de betekenis van een verhaal niet los gezien kan worden van het vertelperspectief. Niet alleen klinken de onbewuste overtuigingen van de verteller erin door, ook het motief van de verteller kan een rol spelen. Zo kan een verhaal bedoeld zijn om jezelf of anderen gerust te stellen, je eigen imago te versterken of een vijandsbeeld te creëren. In dit kader is er een duidelijke link tussen literatuuronderwijs en burgerschapsvorming.
Mijn project ‘Vol van verhalen’ bevindt zich precies op dit snijvlak. In dit leesproject voor groep 1 tot en met 8 staat het vertellen van verhalen centraal. Kinderen ontdekken dat verhalen kunnen verbinden en misleiden. Aan de hand van verhalen uit de orale verteltraditie, maar ook aan de hand van verhalen waarin personages optreden als verhalenverteller, vergroten ze hun narratief begrip en inzicht in de functie van verhalen. Ze ontdekken dat verhalen houvast kunnen geven, kunnen verrassen en inspireren, maar ook kunnen worden ingezet als instrument om anderen te manipuleren. Uit klassieke sprookjes als ‘De nieuwe kleren van de keizer’ en ‘De gelaarsde kat’ weten w al dat bedriegers de wereld met verhalen naar hun hand kunnen zetten. Trappen we erin of zijn we in staat de bedriegers te ontmaskeren?
